Các thập kỷ qua, chúng ta đã chứng kiến những cú chuyển mình lớn trong lĩnh vực in kỹ thuật số ở ngành dệt may. Tuy vậy, dệt may thủ công vẫn luôn là nghề cổ truyền gắn kết văn hóa truyền thống từ bao đời. Không giống như những sản phẩm dệt kỹ thuật số, các loại vải dệt thủ công rất độc đáo. Điển hình là vải thổ cẩm. Thổ cẩm ra đời cùng lúc với lịch sử của từng dân tộc thiểu số tại Việt Nam hàng nghìn năm.

Tinh hoa thổ cẩm Việt Nam

Trong từ vựng, thổ cẩm là loại vải dệt đẹp như gấm (cẩm) của các dân tộc thiểu số địa phương (thổ). Chất liệu thổ cẩm vì thế được xem là biểu tượng thể hiện đời sống văn hóa và tinh thần của các dân tộc thiểu số. Mỗi loại vải thổ cẩm đều mang một nét văn hóa riêng, gắn liền với thuần phong mỹ tục của nơi sản xuất ra nó.

Để ra thành phẩm, thổ cẩm phải trải qua nhiều công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo của người dệt.

Trong truyền thống của các dân tộc ít người, các cô gái từ tuổi vị thành niên đã bắt đầu khâu tước lanh làm sợi, nhuộm màu, dệt vải, cho đến may vá. Vải thổ cẩm dùng làm trang phục như váy áo, khăn, khố. Vải cũng dùng may chăn, ga trải giường. Chúng thể hiện sự khéo léo và là của hồi môn của người con gái khi về nhà chồng.

Sau này, khi du lịch phát triển, thổ cẩm hay được sử dụng làm chất liệu cho các mặt hàng lưu niệm như balo, túi xách, khăn trải bàn, tấm lót ly… Kỹ thuật dệt tay đã cho ra đời những tấm vải tuyệt đẹp cùng những màu sắc và hoa văn độc đáo.

Vải thổ cẩm được dệt chủ yếu là sợi bông thô, sợi lanh kết hợp với màu nhuộm từ thiên nhiên. Mỗi dân tộc thiểu số đều có cách dệt thổ cẩm riêng biệt với hoa văn khác nhau. Mỗi loại hoa văn gắn liền với môi trường sống, qua đó thể hiện những nét văn hóa đặc trưng của vùng miền.

Mỗi dân tộc thiểu số đều có cách dệt thủ công riêng biệt

• Người H’Mông: Dân tộc thiểu số H’Mông dệt thổ cẩm bằng cách thêu hoa văn hình chữ thập, hình thoi hoặc hình tam giác.
• Người Dao: Phần lớn dân tộc Dao nhuộm vải thổ cẩm bằng màu đỏ sáng. Các loại vải thổ cẩm sáng màu được thêu hoa văn màu xanh sẫm trông rất trang nhã.
• Người Tày: Nét đặc biệt của vải thổ cẩm của người Tày là sự sắp xếp các hoa văn hình thoi màu sẫm trên nền trắng.
• Người Nùng: Người Nùng thường mặc trang phục có màu sắc sặc sỡ, đặc biệt màu của phần tay áo và đuôi áo khác với thân áo.
• Người Khmer: Kỹ thuật dệt của người Khmer là tạo trực tiếp các họa tiết lên vải ngay khi dệt.
• Người Chăm: Thổ cẩm của người Chăm có màu sẫm hoặc màu đỏ, được trang trí hoa văn hình học.
• Người H’Rê: Thổ cẩm của người H’Rê được nhuộm màu đỏ và đen cùng những hoa văn theo mô típ hình học kết thành những ô nối tiếp nhau, hoa văn đường thẳng, đường lượn sóng.
• Người Bana: Màu sắc chủ đạo của thổ cẩm Bana là đen, đỏ và trắng.
• Người Lô Lô: Người Lô Lô sử dụng kỹ thuật chắp vá các mẫu vải có màu sặc sỡ với bố cục rõ ràng lên nền vải đen.
  • Màu đen: là hỗn hợp của lá chàm hoặc loại lá có màu xanh sẫm ngâm với bùn tươi.
  • Màu tím: có thể dùng bắp cải tím, củ dền…
  • Màu xanh lam: là vỏ nướng của các loại ốc sống ở suối hòa với nước vôi trong, lá Krum hoặc lá chàm.
  • Màu đỏ: lấy từ cây Krung cổ thụ.
  • Màu nâu đỏ: là hỗn hợp đun sôi của vỏ cây, giấm và phèn chua. Sợi dệt nhuộm ở nhiệt độ 800ºC.
• Người Thái: Thổ cẩm của người Thái Tây Bắc sử dụng các màu chủ đạo như trắng, đỏ, vàng, xanh lá, tím,…tạo ấn tượng thị giác. Các họa tiết đối xứng nhau phản ánh về vũ trụ, triết lý âm dương,…Màu vàng: lấy từ củ nghệ hay bột khoáng chất hùng hoàng từ đất.

Vai trò của thổ cẩm trong xu hướng phát triển bền vững của ngành thời trang là gì?

Hiện nay, các nhà thiết kế thời trang rất ưu ái thổ cẩm. Ở Việt Nam, người khởi đầu đưa thổ cẩm lên trang phục thời trang và áo dài trong các show diễn trong nước và quốc tế là nhà thiết kế Minh Hạnh. Tiếp đến là Sĩ Hoàng, nhà thiết kế với thương hiệu áo dài đạt nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế từ năm 1989. Harper’s Bazaar đã có dịp trò chuyện cùng anh về những tiềm năng sáng giá của ngành công nghiệp dệt may thổ cẩm.

Sĩ Hoàng cho rằng việc đưa chất liệu vải này vào các thiết kế thời trang cao cấp cực kỳ thuận lợi. Với xu hướng thời trang hiện nay, giới mộ điệu luôn muốn ghi lại dấu ấn cá nhân qua mỗi trang phục họ mặc trên người. Vải thổ cẩm là công cụ tuyệt vời để những người yêu thời trang thể hiện được bản sắc riêng của mình.

“Hoa văn thổ cẩm cực kỳ cá tính. Mỗi sản phẩm thời trang được làm từ thổ cẩm đều là độc bản. 100 chiếc váy của người H’Mông Hoa không có cái nào giống nhau. Mỗi chiếc váy đại diện cho một cá tính và sự khéo tay của mỗi cô gái”.

“Cả thế giới đang theo đuổi xu hướng thời trang bền vững. Những chất liệu thổ cẩm đều được dệt từ các sợi thiên nhiên. Màu nhuộm cũng là màu tự nhiên. Một bộ trang phục làm từ sợi tự nhiên chỉ cần vài tháng là có thể tự phân hủy trong đất. Bên cạnh đó, sau khi phân hủy, chúng không làm ảnh hưởng đến môi trường mà còn đem lại lợi ích cho đất. Đó chính là điểm mạnh khi ngành thời trang tận dụng được các thế mạnh của chất liệu vải này”.

Việc nhìn thấy những tiềm năng của vải thổ cẩm không chỉ có lợi trong lĩnh vực thời trang. Nó còn góp phần giải quyết những vấn đề toàn cầu: về môi trường, về khí hậu, xu hướng tiêu dùng, sức khỏe… khi ủng hộ trào lưu slow fashion và không sử dụng màu nhuộm có hại cho môi trường.

Bên cạnh đem vào thời trang cao cấp, họa tiết thổ cẩm còn có thể ứng dụng trong các thiết kế đồ họa và sử dụng trong trang trí nhà cửa như trên các bình gốm, thảm trải sàn, tách trà,…

Nhà thiết kế Sĩ Hoàng nhấn mạnh: “Hoa văn thổ cẩm “khoe” được tay nghề của người thợ. Kho tàng văn hóa của 54 dân tộc tựa như một cánh cửa mở ra những khám phá lý thú, tìm hiểu mãi hết”.